НИНДӘЙ ҺӘПӘЛӘК УЙЫНЫ ТИ УЛ? ЙӘШЕНМӘК, БАҪТЫРЫШ... КИТ ӘЛЕ!

 Ҡыҙҙарҙың күбеһе - уҡытыусы, врач йә һатыусы, малайҙар тракторист, водитель йә осоусы булырға хыяллана ине. Уйнағанда ла ошо һөнәр эйәләре булып уйнай инек. Үҙебеҙҙән кескәйерәктәрҙе һанарға, уҡырға, яҙырға өйрәтәбеҙ. Билдә ҡуйырға журналыбыҙ, таҡтаға яҙырға яҙырға аҡбурыбыҙ, указкабыҙ була торғайны. Уҡытыусы булып уйнаһаҡ, мотлаҡ иренде ҡәләм йәки буяу менән ҡыҙылға буяйбыҙ, ауылда ирен буяған берҙән-бер кеше - уҡытыусыны күргәнгәме, уҡытыусы фәҡәт ирен буярға тейеш, тип уйлағанбыҙ булһа кәрәк.

Врач булып уйнаһаҡ, ҡул аҫтындағы әйберҙәрҙән медицина ҡорамалдары эшләйбеҙ, укол яһайбыҙ, температура үлсәйбеҙ. “Ауырыу” - , әлбиттә, арабыҙҙағы иң бәләкәйе. Уның бөтә роле ауырыуға һабышып ятыу, сөнки беҙгә, өлкәнерәктәргә, шулай уңайлы. Ята торғас йоҡлап китһә, тағы ла һәйбәтерәк - мыжыған кеше юҡ, иркенләп уйнайһың.

“Өй” яһап уйнамағандар бик һирәктер. Ултырғыстарҙы теҙеп йәки өҫтәлде карауат япмаһы менән ҡороп “өй” эшләйһең, ҡунаҡҡа саҡырышаһың. Өйҙө болартаһығыҙ тип әрләгән кеше юҡ, өлкәндәрҙең үҙ хәстәре, үҙ мәшәҡәте. Пластилиндан йәки башҡа әйберҙәрҙән дә ҡурсаҡ яһап, төрлө ролле уйындар уйнаныҡ.

Бер ваҡыт “Башҡортостан ҡыҙы” журналынан ҡатын-ҡыҙ һүрәттәрен ҡырҡып алып уйнарға ғәҙәтләнеп киттек. Урта һәм оло быуын гүзәл заттары хәтерләйҙер, журнал уртаһында кейем бесергә һәм тегергә өйрәткән ҡушымта була торғайны. Унда теккән әйбер ғәмәлдә нисек булырға тейешлеген күрһәтеп, уларҙы моделдәргә кейҙерә инеләр. Ана шул модель ҡыҙҙарҙы ҡырҡып алып уйнаныҡ. Уларҙың һынына ҡарап, кейем һүрәте төшөрәбеҙ ҙә, ҡырҡып “алмаш“ күлдәк әҙерләйбеҙ.

Әсәй-атай, йәғни ирле-ҡатынлы булып та уйнайбыҙ. Бындай уйындар ялҡытып ебәрһә, өйҙә булһаҡ, “Һәпәләк”, “Йәшенмәк” йәки башҡа зирәклеккә, отҡорлоҡҡа уйындар уйнаныҡ, тышта иһә -   “Баҫтырыш”, шулай уҡ “Йәшенмәк”, “Аҡ тирәк, күк тирәк”,  футбол, волейбол, “горитуп”, икенсе төрлө әйткәндә бура һуғыу. Ә күмпе һанағыс яттан белә инек: “Бер бабай юлға сыҡҡан. Тәгәрмәсе боҙолған. Уны йүнәтер өсөн, нисә сөй кәрәк булған?” йәки “Шла кукушка мимо леса. А за ним три балбеса. Кук-ма, кук-ма - убирай один кулак”.

Яҙын йылға аръяғы ҡарҙан әрселеү менән күрше-тирәнең бөтә балалары шунда йыйыла. Һәр өйҙә дүртәр-бишәр, етешәр-һигеҙешәр бала. Кесерәктәр ҙурҙарға ҡарап, командала уйнарға, апайҙары, ағайҙары өсөн “көйөргә”, өлкәнерәктәр бәләкәйҙәрҙе, көслөләр көсһөҙөрәктәрҙе хәстәрләргә, ярҙам итергә өйрәнде.

Ә бөгөнгө балалар ниндәй уйындар уйнағанына иғтибар иткәнегеҙ бармы? Дөрөҫөн әйткәндә, уйнамайҙар бит улар. Хәҙер бөтәһенең дә өйөндә компютеры, уйын приставкаһы, планшеты бар. Әсәй - компьютер, атай – ноутбук артында, балаһы – планшетта, телефонда ултыра. Һәр кем тыныс ҡына үҙ мөйөшөнә барып ултыра ла үҙ донъяһына сума. Иң мөһиме - бер кем дә бер кемгә лә ҡамасауламай: балаһы - ата-әсәһенә, ата-әсәһе - балаһына.

Балалар уйнаған уйынды атай-әсәй үҙе уйнап ҡарағаны йәки уйын барышын күҙәткәне бармы икән? Унда төҙөү, яһау, нимәлер эшләү кеүек ижадилыҡ талап иткән уйындар бик һирәк, булһа ла, улары иң бәләкәстәр өсөндөр, бәлки. Күберәге - емереү, үлтереү, юҡ итеү,  еңеү, ҡасыу, баҫтырыу, тотоу, атыу, ватыу бит уларҙың. Вампир, зомби йәки терелгән мәйет, башҡа төрлө тормошта булмаған ҡурҡыныс мифик заттарға ҡаршы йәки шулар булып уйнайҙар. Был уйындар психик яҡтан нығынып өлгөрмәгән балаларҙа емереү, ватыу, еңеү, юҡ итеү кеүек теләктәрҙән башҡа бер нәмә лә тәрбиәләмәй. Ошондай уйындар уйнаған балаларҙың күбеһе эргә-тирәһендәгеләргә тупаҫ, яндырай, тиҙ ҡыҙып барыусан, үсексән, түҙемһеҙ булыуы күҙәтелә. Миҫалға күптән түгел осратҡан күренеште килтереп үтәм. Танышыма ингәйнем, әмәлгә ҡалғандай, үҫмер улын дәрес әҙерләргә ултырта алмай аптыраған мәлгә тура килдем. Сит кеше бар тип тә уйламай, әсәһе менән телләшә:“Дәресеңде ҡара, дәресеңде ҡара тиеүегеҙ менән туйҙырҙығыҙ инде. Уйнап бөтәм дә әҙерләйем тинем бит!...” Ипләп кенә нимә уйнағаны тураһында һорашам, ҡараһаң, бөтәһе лә аңлашыла ул тине лә, уйынын дауам итте.

Баҡтиһәң, ул - боевик. Үҙе күренмәй, ә ҡулындағы бысағы ғына ялт-йолт итә. Аҙым һайын төрлө мөйөштән килеп сыҡҡан тере мәйеттәрҙе теге донъяға оҙатыу икән - уйындың маҡсаты. Саҡ ҡына иғтибарһыҙлыҡ күрһәтһәң, осло тештәре күренгән ҡанһыраған ауыҙҙарын асып, зомбилар үҙҙәре ташлана. Үҫмерҙең тексәйеп, көсөргәнешле ултырыуынан күҙе ҡыҙарған, йөҙө асыулы. Был уйын балала ниндәй тойғолар уятҡанын, ниндәй сифаттар тәрбиәләгәнен үҙегеҙ аңлағанһығыҙҙыр инде.

Яңыраҡ балалар баҡсаһында тәрбиәсе булып эшләгән танышым балаларҙың коллективта, командала уйнай белмәүе тураһында зарланып һөйләп торҙо. Коллективта уйнарға ҡайҙа өйрәнһен улар? Хәҙер бит ғаиләләрҙең күбеһе бер йәки ике генә балалы. Ҡайҙан һәпәләк, йәшенмәк уйнай белһендәр? Ысынъяһау итеп йыйыштырылған өйҙә нисек баҫтырыш уйнаһындар? Ҡайҙа инде ул күршенең балаһын индереп уйнатыу? Ҡиммәтле люстра ватылмаһын, затлы келәм, йыһаз бысранмаһын тиһәң, ысынлап та, иң яҡшыһы - балаларҙың компьютерға йәки уйын приставкаһына тексәйеп ултырыуы инде.

“Баҡсаға йөрөй башлағандарға ябай ғына уйындарҙы, физик күнекмәләрҙе саҡ өйрәтеп алабыҙ, балаларҙың уларға хәтере лә, теләге лә юҡ. Уның ҡарауы, компьютер уйындарын ниндәйҙәрен генә белмәйҙәр”, - ти танышым.

“Тормоштан артта ҡалаһың, ниндәй һәпәләк, ниндәй йәшенмәк ти ул бөгөнгө заманда?” - тиер кемдер. Эйе, балаларыбыҙ, һис шикһеҙ, алға ҡарап йәшәргә, заман менән бергә атларға тейеш. Ярай, беҙ уйнап үҫкән уйындарҙы уйнамаһындар ҙа ти. Әммә 3-әр -4-шәр сәғәт буйы компьютер уйыны уйнап ултырған бала һәр атай-әсәйҙе һағайтырға тейеш. Интернетта уйнап еңелеп, үҙ-үҙенә ҡул һалған үҫмерҙәр аҙ булманы бит...

Лена Абдрахманова.